Osamostaljivanje kosovskog elektroenergetskog sistema: Nedovršen posao izazvao nemir na sjeveru zemlje

“Kosovo je energetski nezavisno i vrši kontrolu snabdijevanja na cijeloj svojoj teritoriji”, objavile su sredinom decembra prošle godine vlasti u Prištini predstavljajući to kao političku pobjedu i veliki korak ka potpunom priznanju državnosti. U srpskoj javnosti je ta informacija “zatrpavana” koliko se moglo a obje strane podigle su “zid šutanja”, pa su i novinarima i poslovnom svijetu na tržištu električne energije uskraćeni odgovori na konkretna pitanja. Ne bez razloga. Naime, sve dileme iz procesa odvajanja daleko su od riješenih, a pregovori koji se izgleda vode ispod radara javnosti, ne teku glatko, prenosi Žurnal.

Osamostaljivanje kosovskog Operatora sistema transmisije i tržišta električnom energijom (KOSTT) od Elektromreže Srbije (EMS) dogovoreno je u pregovorima pod vođstvom tadašnje evropske komesarke Ketrin Ešton i bilo je jedna od tačaka Briselskog sporazuma koji su 2013. potpisali premijeri Ivica Dačić i Hašim Tači. U tom trenutku pitanje snabdijevanja strujom postalo je tehničko, ali se i vrlo brzo vratilo na teren politike.

Pišu: G. Vlaović / M. N. Stevanović (danas.rs)

Tako je predsjednik Srbije Aleksandar Vučić neuspio pokušaj KOSTT-a 2018. da uđe u Evropsku mrežu operatora prenosnog sistema (ENTSO), što je takođe bio dio briselskog paketa, ocijenio kao veliki uspjeh, značajniji čak i od sprječavanja Kosova da postane član Interpola.

Ipak, u aprilu prošle godine KOSTT je postao članica ENTSO, a istovremeno je potpisan sporazum kojim je on dobio samostalnost i saglasnost da pripadnost energetskom bloku Srbije, u kome su još Sjeverna Makedonija i Crna Gora, zameni pristupanjem Albaniji. Sporazum je stupio na snagu 15. maja prošle godine, a od 14. decembra i posljednji “džep”, četiri opštine na sjeveru sa pretežno srpskim stanovništvom koji se preko trafostanice Valač snabdijevao iz mreže Elektroprivrede Srbije (EPS), prešao je u nadležnost kosovskog operatora.

Prema Briselskom sporazumu, najkasnije 30 dana od momenta osamostaljivanja elektromreže, kosovske vlasti trebalo bi da daju licencu za rad kćerka firmi EPS-a koja bi bila zadužena za snabdijevanje uglavnom sjevera Kosova. Problem je nastao jer su kosovske vlasti spremne da daju licencu samo za snabdijevanje, dok srpska strana smatra da ima pravo na dva preduzeća, od kojih bi se jedno bavilo snabdijevanjem a drugo distribucijom i naplatom. Licenca nikako da stigne a najzabrinutiji su građani sa sjevera Kosova koji ne znaju ko će im obezbijediti i ko naplatiti struju. Prema riječima urednice portala Kossev, Tatjane Lazarević, informacije ne dobijaju ni iz Prištine ni iz Beograda a jedino što novinari mogu da “izvuku” su podaci iz zvaničnih dokumenata.

– Prema Briselskom energetskom sporazumu, obje strane su se složile da osnuju takvu kompaniju u skladu sa kosovskim pravnim i regulatornim okvirom. Navodi se i da će nova kompanija vršiti snabdijevanje električnom energijom i da može da pruža usluge distribucije (kao što su naplata, prikupljanje, održavanje i fizičko povezivanje novih korisnika) u četiri opštine na sjeveru sa srpskom većinom i biće u mogućnosti da kupuje i prodaje energiju na otvorenom tružištu. Srbija koja se do sada opirala planu primjene Energetskog sporazuma i zbog potraživanja u trafostanici Valač i Gazivoda, dobila je još jedan problem: odbijanje da osnuje sopstvenu distribuciju. Zvaničnici srpske vlade više puta su rekli i da čekaju uspostavljanje Asocijacije opština sa srpskom većinom, što je takođe dio dogovora iz Brisela – kaže Lazarević.

Ona objašnjava da prema sporazumu, KOSTT stavlja pod svoju kontrolu podstanicu Valač, u sjevernom delu, koja je inače bila dio EMS-a.

– Na terenu, struja više ne stiže iz Srbije, taj kanal je zatvoren. Ima je ali su prekidi češći nego ranije. Zbog čega, ne znamo. Pokušali smo da više saznamo od direktora kancelarije za KiM, ali je i on izbjegavao konkretan odgovor, samo je tvrdio da građani neće ostati bez napajanja. Računi još ne stižu ali se očekuju vrlo brzo – kaže Lazarević.

Nikola Nedić iz kompanije Energia Gas & Power koja posluje na otvorenom tržištu električne energije, kaže da se osamostaljivanjem kosovske mreže nije mnogo toga promijenilo u regionu, osim što sada sve potrebe, viškove i manjak mora da reguliše Albanija a ranije je to činila Elektromreža Srbije (EMS). On smatra da EPS u ekonomskom smislu ne bi trebalo da ima bilo kakve posljedice zbog izdvajanja energetskog sistema Kosova, ali i potvrđuje da je teško doći do informacija.

– Kosovo iz svoje proizvodnje nema dovoljno energije, najvećim dijelom se dobija iz termoelektrana Obilić kod Prištine, koje su jako stare i neefikasne, često ispladaju iz sistema i nisu u pogonu. Pri tom i ugalj je jako lošeg kvaliteta, tako da rade vrlo otežano. Generalno, upućen je na uvoz struje, nabavlja je na tenderima, u pregovaranju, od svih aktivnih trgovaca u regionu ili na aukcijama. To je otvoreno tržište na kome je jedini kriterijum cena i eventualno načini plaćanja. Ali, ono što ometa funkcionisanje je što elektroenergetska granica između Kosova i Srbije još nije uspostavljena – kaže Nedić i dodaje da one postoje sa Crnom Gorom, Sjevernom Makedonijom i Albanijom i da su na njima sve firme koje trguju strujom iz regiona.

Ono što Briselski sporazum nije riješio a važan je dio energetskog sistema Kosova, jeste upravljanje jezerom Gazivode. Riječ je o vještačkoj akumulaciji koja je najvažniji vodeni resurs na Kosovu, čini 69 posto ukupnih akumulacija i glavni je izvor vode gradovima poput Kosovske Mitrovice i Gračanice, ali i Prištine i Vučitrna. Uz to, voda iz jezera istovremeno hladi turbine termoelektrane Obilić koja bez toga ne bi radila. Takođe, sa kosovske strane nalazi se i hidrocentrala.

Međutim, vodotokovi koji pune akumulaciju su na srpskoj strani i ukoliko bi se skrenuo tok rijeke Ibar, jezero bi presušilo i Kosovo bi imalo sopstvenu struju samo za snabdijevanje ključnih institucija, poput bolnica. Resursima jezera sada upravljaju dva preduzeća, jedno pod jurisdikcijom Prištine, drugo Beograda a međusobno se ne priznaju.

Prvi put Gazovode su se našle na pregovaračkom stolu tek 4. septembra prošle godine, kada je Trampova administracija organizovala razgovore o saradnji Srbije i Kosova. Jedna od tačaka Vašingtonskog sporazuma je i mogućnost zajedničkog upravljanja tim resursom, koji je trebalo da ispitaju i formulišu stručnjaci američkog ministartsva za energetiku. Kako če nova administracija gledati na cjelokupan sporazum za sada se ne zna, ali postoje pretpostavke na koji način bi se problem riješio.

Naime, domaći analitičari vjeruju da će se na kraće staze ići preko međunarodnog upravljanja Gazivodama, a nakon toga na privatizaciju dijelova energetskog sektora na Kosovu.
Spekulacije ppominju plan da se zajedničko korišćenje Gazivoda obezbijedi kroz upravljanje inostranih kompanija, najvjerovatnije privatnih sa Zapada, kojima bi Unmik povjerio mandat da gazduje akumulacijom u interesu srpske i albanske strane. Na taj način bi se obezbijedilo da nijedna strana ne bude oštećena, odnosno da obje imaju ravnopravan pristup tim resursima.

U prilog tome ide i činjenica da postoji velika zainteresovanost stranih kompanija za akvizicije u energetskom sektoru Kosova tako da ne bi trebalo da iznenadi ako bi nakon što zaživi proces zajedničkog upravljanja, ta dva preduzeća bila i privatizovana. Time bi se omogućilo njihovo nesmetano funkcionisanje, što je značajno za život oba entiteta.
Interesovanje za privatizaciju energetskog i rudarskog sektora na Kosovu pokazuju kompanije sa Zapada ali i iz Kine. Međutim, ako se stvari posmatraju iz geopolitičkog ugla, uz činjenicu da su na Kosovu prisutne NATO trupe, logično je pretpostaviti da bi prije neka zapadna kompanija mogla da postane vlasnik i hidroelektrane i vodovodnih postrojenja na Gazivodama.

Iako srpski zvaničnici smatraju da je tačka Vašingtonskog sporazuma koja se odnosi na pravo korištenja vještačkog jezera Gazivode benefit za Srbiju, iz njene formulacije se pak ne može uočiti na čemu se to uvjerenje realno zasniva.
Svojevremeno su provladini mediji tumačili da ta tačka predviđa da će Srbija dobiti pravo na hidropotencijale Gazivoda kao i na dio profita koje ostvaruje preduzeće za snabdjevanje vodom pod kontrolom Prištine.

Međutim, u sadržaju sporazuma se to decidno ne navodi, piše samo da će se „obje strane složiti da sarađuju sa Ministarstvom energetike SAD i drugim odgovarajućim pravnim licima američke vlade na studiji izvodljivosti za potrebe dijeljenja jezera Gazivode kao pouzdanog snabdijevanja vodom i energijom“. Dakle, nigde ne piše da će Srbija imati pravo na dio profita koji ostvaruje Vodoprivredno preduzeće „Ibar – Lepenac“ pod ingerencijom Prištine. Kada je riječ o „pouzdanom snabdijevanju vodom i energijom“ takođe nije jasno naglašeno šta bi to konkretno trebalo da znači. Pojedine opštine sa većinskim srpskim življem na sjeveru Kosova već se snabdijevaju pijaćom vodom iz Gazivoda a sve dobijaju struju iz istoimene hidroelektrane.

Milica Andrić Rakić, dopisnica Deutsche Wellea iz Zubinog Potoka na sjeveru Kosova, kaže da vjeruje u mogućnost da se dođe do rješenja koje bi omogućilo da se resursi jezera Gazivode zajednički koriste.

– Uvjerena sam da se ide u pravcu dogovora koji će omogućiti zajedničko korištenja jezera Gazivode što bi obezbijedilo i nesmetano finansiranje Javnog preduzeća “Ibar” koje upravlja hidrocentralom “Gazivode” i održava branu. Jedine prihode koje to preduzeće ostvaruje su ona koja obezbjeđuje Beograd ali istovremeno nema mogućnost da inkasira zaradu od održavanja sistema koji služi za vodosnabdijevanje između ostalog i Prištine – objašnjava naša sagovornica.

Jezero u brojkama

Vještačko jezero Gazivode nastalo je 1977. godine kada je beogradsko preduzeće Hidrotehnika – Hidroenergetika u ataru sela Gazivode podiglo jednu od najvećih brana u Evropi sa glinenom osnovom po projektu koji je izradi Energoprojekt. Izgrađena je i hidroelektrana „Gazivode“ snage 38 megavata. Osnovna namjena jezera je navodnjavanje Kosovske nizije. Kanalima se voda iz Gazivoda odvodi do Gračaničkog jezera i koristi se za snabdijevanje Prištine. Gazivode su izgrađene kreditom američke Međunarodne banke za rekonstrukciju i razvoj vrijednim 45 miliona dolara. Kredit je nakon raspada SFRJ nastavila da vraća Srbija. Cjelokupan prostor jezera nalazi se 20 posto u centralnoj Srbiji, a 80 posto na teritoriji Zubinog Potoka na Kosovu.

Trepča na taktičkom čekanju

Iako preduzeće Trepča ne spada u energetski potencijal Kosova, upadljivo je u sličnoj situaciji kao i Gazivode. Nekada najveći rudnik olova i cinka u Evropi, koji je zapošljavao i do 20.000 radnika, UNMIK je 2000. godine podelio na dva dijela – Sjever i Jug. Oba dijela su registrovana u kosovskim institucijama kojima se plaćaju porezi i doprinosi. U Trepči Sjever pod srpskom kontrolom zaposleno je više od 3.000 ljudi, a pripadaju mu rudnici Crnac i Belo brdo, površinski kop Koporiš, flotacija, topionica i rafinerija olova Zvečan.

Takođe, ima i kopove koji se nalaze u Srbiji, na prostoru opštine Brus i Novi Pazar, rudnik Belo Brdo ima čak i dva ulaza, jedan na teritoriji Kosova, drugi u Srbiji, dok se u Crnac ulazi samo iz Srbije, sa teritorije opštine Novi Pazar. Trepča Jug pod upravom Prištine crpi rudu iz rudnika Novo brdo i Stari trg, a bavi se ekstrakcijom i preradom uglavnom olova i cinka. Ima oko 1.400 radnika. Oba preduzeća imaju proizvodnju koja je daleko ispod predratne i opstaju zahvaljujući dotacijama iz Beograda za Sjever i iz Prištine za Jug.

Jasno je da podijeljena preduzeća nisu koncipirana da funkcionišu kao odvojeni sistemi, i da bi normalno mogla da rade potrebna su ogromna ulaganja, u onom iznosu koliko je izgubljeno odvajanjem onog drugog dijela. Jedino ekonomski održivo rješenje je objedinjavanje po modelu koji je pretpostavljen za Gazivode – međunarodna uprava, potom privatizacija. Bilo je prijedloga da se Trepča organizuje kao jedinstven sistem po principu holdinga, što bi obezbijedilo uspešnije poslovanje, ali srpski dio ne pristaje na upravu koju bi postavila Priština jer se plaše za radna mjesta srpskih radnika. Takav potez ometa i činjenica da je Srbija imala značajna ulaganja u Sjever, što priznaje i albanska strana. Zato Milica Andrić Rakić, dopisnica Deutsche Wellea iz Zubinog Potoka sa sjevera Kosova ne vjeruje da bi u ovom trenutku moglo da dođe do centralizovanog upravljanja Trepčom, odnosno da Sjever dođe pod ingerenciju Prištine.

– Pitanje Trepče u ovom trenutku nije u fokusu kao Gazivode. Ne vjerujem u mogućnost da Priština preuzme upravljanje, poslovodstvo Trepče Sjever ne prihvata takvu mogućnost a država Srbija se poziva na vlasništvo nad rudnikom. Takođe u slučaju da srpski dio preduzeća dođe pod ingerenciju Prištine postoji bojazan od mogućnosti privatizacije što bi ugrozilo egzistenciju zaposlenih u Trepči Sjever – kaže ona.

Ekonomski analitičar Branko Pavlović smatra da će pitanje rudarskog basena Trepča u narednom periodu biti sredstvo pritiska na Beograd od strane zapadnih zemalja.

– Iako se Srbija poziva na vlasništvo, faktičko stanje je takvo da je Priština u mogućnosti da na silu preuzme to preduzeće. Vjeruje se da će sa Zapada Srbiji najvjerovatnije u jednom trenutku stići singal: Ako želite da Beograd zadrži kontrolu nad Trepčom Sjever, moraćete da priznate nezavisnost Kosova. To je razlog što se pitanje Trepče ne rješava već u ovom trenutku zajedno sa Gazivodama – navodi Pavlović.