Zakon o agentima po ruskom modelu pred poslanicima NSRS

Uprkos nizu kritika javnosti, nevladinog sektora i međunarodnih organizacija, Narodna skupština Republike Srpske raspravljaće naredne sedmice o Nacrtu zakona kojim vlast u tom bosanskohercegovačkom entitetu želi da evidentira “agente stranog uticaja”.

Zakon je još prošle godine najavio Milorad Dodik, proruski orijentisan predsjednik Republike Srpske.

Najavljujući usvajanje zakona, Dodik je rekao da će biti baziran na američkim zakonskim rješenjima.

Ipak, prema istraživanju RSE, Nacrt je mnogo sličniji zakonu usvojenom u Rusiji 2012. godine.

On predviđa posebnu prismotru za nevladine organizacije koje se finansiraju iz inostranstva, zabranu političkih aktivnosti, dodatno registrovanje i slanje finansijskih izvještaja. Entitetski ministar pravde će sudu moći da predloži zabranu njihovog rada.

Istraživanje Radija Slobodna Evropa (RSE) je pokazalo da se radi o pravnom aktu koji je sličan ruskom zakonskom rješenju iz 2012. godine.

Uvod u otvorenu cenzuru

Prema analizi organizacije Transparency International BiH, zakonsko rješenje nije u skladu sa Evropskom konvencijom o ljudskim pravima i slobodama, državnim i entitetskim Ustavom i važećim zakonima u RS.

Ističu da predložena “rješenja imaju potencijal da stvore dodatni pritisak na slobodu govora, te služe kao uvod u otvorenu cenzuru i povod za zabranu rada nezavisnih organizacija, ali i slobodnih medija”.

Ovo je drugi zakon upućen u zakonodavnu proceduru posljednjih mjeseci u RS koji je naišao na osudu civilnog sektora i medija, nakon izmjena Krivičnog zakona kojima se kriminalizuje kleveta.

Zakonodavna procedura u RS predviđa usvajanje zakonskog nacrta u parlamentu, nakon čega kreće dvomjesečna javna rasprava. Sljedeći korak je usvajanje zakona u formi prijedloga, takođe u parlamentu.

Pretposljednji korak je potpis entitetskog predsjednika, nakon čega slijedi objavljivanje u Službenom glasniku RS, čime bi zakon stupio na snagu.

Šta reguliše Nacrt zakona?

Zakon predviđa osnivanje Registra neprofitnih organizacija osnovanih u RS, koje finansijski ili na drugi način pomažu strani subjekti kao agente stranog uticaja.

To se odnosi na udruženja, fondacije, strane i međunarodne nevladine organizacije osnovane ili registrovane u RS, a koje primaju finansije iz inostranstva.

Registar će voditi Ministarstvo pravde, a organizacije su obavezne da dostavljaju polugodišnje i godišnje finansijske izvještaje, u kojima će navoditi koliko su sredstava dobile i za šta su ih potrošile.

Nacrtom zakona, organizacijama je zabranjeno političko djelovanje i politička aktivnost.

Prema zakonu, političko djelovanje je učešće u predizbornim kampanjama, prikupljanje sredstava za stranke, njihovo finansiranje, dok politička aktivnost predstavlja svaku aktivnost prema institucijama i predstavnicima RS čiji je cilj usvajanje ili izmjena propisa i politike.

Iz političkog djelovanja, kako se navodi u Nacrtu, su izuzete aktivnosti u oblastima, između ostalog, zaštite životne sredine, borbe protiv korupcije i informisanja.

Kazne za kršenje zakona se kreću od 1.000 do 5.000 KM (oko 500 do 2.500 evra), a ministru pravde je ostavljena mogućnost da podnese zahtjev nadležnom sudu za zabranu obavljanja rada “u slučaju da neprofitna organizacija djeluje suprotno odredbama ovog zakona”.

Prema zvaničnom obrazloženju, zakon se donosi, jer do sada nije regulisana “javnost rada neprofitnih organizacija, njihovo političko djelovanje, objavljivanje finansijskih izvještaja, vođenje poslovnih knjiga kao i nadzor nad zakonitošću rada”.

Ističu da je njegov cilj povećanje transparentnosti rada neprofitnih organizacija.

Šta je sporno u zakonu?

Transparency International BiH u svojim komentarima ističe da je naročito problematična zabrana političke aktivnosti. Ova organizacija upozorava da ona ugrožava slobodu izražavanja, što bi moglo da vodi ka cenzuri.

Dodaju da nije definisano koji inspekcijski organi su nadležni za postupanje, da obaveza navođenja imena donatora narušava pravo na privatnost, te da posebno označavanje materijala nevladinih organizacija može dovesti do stigmatizacije.

Takođe je sporno što zakon dovodi do diskriminacije, jer u slučaju kršenja propisuje zahtjev za zabranu rada bez mogućnosti žalbe – što nije slučaj sa drugim privrednim subjektima.

Ova organizacija zaključuje da je namjera zakona da pošalje poruku građanima da su udruženja građana neprijatelji, kao i “konačno rješenje višegodišnjih težnji vlasti u RS da se kritika na sve načine uguši”.

Od poslanika u Narodnoj skupštini RS traže da odbace predloženi Nacrt.

Po kojim uzorima je pravljen zakon?

Iako ga je Dodik najavio kao rješenje koje će biti bazirano na američkim zakonskim rješenjima, prema istraživanju RSE, Nacrt je mnogo sličniji zakonu usvojenom u Rusiji 2012. godine.

Ruski zakon, između ostalog, definiše neprofitne organizacije kao agente stranog uticaja, uvodi obavezu podnošenja finansijskih izvještaja, traži da materijali koje organizacije plasiraju u javnost budu označeni, te reguliše mogućnost njihovog gašenja ukoliko rade u suprotnosti sa zakonom.

Ruski servis RSE je 2017. godine završio na listi “stranih agenata” tamošnjih vlasti, a ruske i međunarodne grupe za ljudska prava, kao i EU i SAD, optužile su rusku vladu da zakon koristi za suzbijanje drugačijih mišljenja.

Zakon je 2022. izmjenjen, te po ocjenama Human Rights Watch-a predstavlja novi napad na slobodno izražavanje i građanski aktivizam u toj zemlji.

Ko je kritikovao zakon?

Zakonski Nacrt se našao na udaru kritika Delegacije Evropske unije u BiH, Ambasade SAD u Sarajevu, dok su Venecijanska komisija Vijeća Evrope i Kancelarija za demokratske institucije i ljudska prava Organizacije za evropsku bezbjednost i saradnju (ODIHR) objavile zajedničko saopštenje.

Američka ambasada je u martu saopštila, referišući se na ovaj Nacrt i tada još neusvojene zakonske izmjene o kleveti, da se radi o zakonima koji će drastično narušiti prava i slobode ljudi koji žive u Republici Srpskoj.

Naveli su da bi ti “zakoni koristili samo vladajućoj koaliciji u njezinim naporima da konsoliduje svoju vlast”, i odbacili tvrdnje da zakon o stranim agentima ima sličnosti sa američkim modelom.

Delegacija EU u BiH je poručila u pisanom odgovoru za RSE iz marta da su najave vlasti RS o uvođenju ovih propisa neprihvatljive, te da bi mogle značajno suziti prostor za građanski angažman.

“Vlasti RS ne bi trebale strahovati od rada organizacija civilnog društva. Naprotiv, njihov angažman je ključna komponenta demokratskih društava”, istaknuto je u odgovoru Delegacije.

Dodali su da neutemeljena ograničenja u djelovanju organizacija predstavljaju “žalostan i nesumnjivo veliki korak unazad u zaštiti temeljnih prava”.

Venecijanska komisija i ODIHR su u zajedničkom mišljenju iz juna poručile da Nacrt zakona sadrži ozbiljne nedostatke, da je nedorečen, nejasan i dvosmislen.

Istakli su da se predloženi dokument odnosi samo na veću transparentnost inostranog finansiranja, “što samo po sebi ne predstavlja legitiman cilj u skladu sa međunarodnim instrumentima”.

Upozorili su i da nedostaju jasne definicije inspekcijskih tijela, što predstavlja rizik od moguće zloupotrebe.

Da li je ovo već regulisano?

Većina odredbi koje tretira sporni Nacrt je već regulisana Zakonom o udruženjima i fondacijama RS iz 2001. godine.

Udruženja i fondacije ne mogu djelovati suprotno ustavnom poretku ni raspirivati nacionalnu, rasnu i vjersku mržnju, niti mogu da se angažuju u predizbornim kampanjama, da prikupljaju sredstva za političke stranke ili kandidate.

Ove organizacije se upisuju u registar (otvoren za javnost) u nadležnom osnovnom sudu.

Na entitetskom nivou, Ministarstvo uprave i lokalne samouprave vodi jedinstveni registar udruženja i fondacija otvoren za javnost. Ovo ministarstvo, takođe, vodi registar stranih i međunarodnih udruženja i fondacija registrovanih u RS.

Nevladine organizacije su prema važećem zakonu obavezne da vode poslovne knjige i sastavljaju finansijske izvještaje, koje podnose entitetskoj Agenciji za posredničke, informatičke i finansijske usluge (APIF).

Nadzor nad organizacijama vrši nadležni organ uprave, iz oblasti kojom se bavi udruženje odnosno fondacija (ljudska prava, ekologija, mediji i slično).