Nakon kriminalizacije klevete, u RS-u vraćaju fokus na zakon o “agentima stranog uticaja”

Nekoliko sedmica nakon što je Narodna skupština u ovom entitetu usvojila izmjene Krivičnog zakonika i kriminalizovala klevetu ali i ostala “djela protiv ugleda i časti”, koje su novinari doživjeli kao ograničenje slobode govora, sada bi prema najavama entitetskih zvaničnika, ali i strahovima nevladinog sektora na red trebao doći zakon za “uređivanje” nevladinih organizacija, piše Detektor.

Vlada Republike Srpske je još koncem marta ove godine usvojila Nacrt zakona o posebnom registru i javnosti rada neprofitnih organizacija.

Gušenje svake kritike

Njime se neprofitne organizacije osnovane u Republici Srpskoj, koje u potpunosti ili samo djelimično finansiraju druge države ili međunarodne organizacije, označavaju kao agenti stranog uticaja.

Predsjednik Helsinškog parlamenta građana Banjaluka Aleksandar Žolja nakon kriminalizacije klevete nema dilema koje su stvarne namjere vlasti.

“Ovaj zakon takođe želi da uguši mogućnost svake kritike i vodi u diktaturu”, kaže Žolja.

Zakon o nevladinim organizacijama je ranije najavljivao predsjednik entiteta Milorad Dodik, ali je zvanični predlagač, kao i kod izmjena Krivičnog zakonika, Ministarstvo pravde.

Ministar pravde Miloš Bukeilović objasnio je da će zakon uz redovne kontrole poslovanja predvidjeti i inspekcijski nadzor jednom godišnje.

“Sada se uvodi mogućnost da građani, republički organi, kao i sva druga fizička i pravna lica koja su zainteresovana, izvrše i jednu vrstu predstavke gdje će se vršiti i vanredna inspekcijska kontrola ovih organizacija”, naveo je Bukeilović.

Sličan zakon kao i u Rusiji

Prema njegovim riječima, cilj je i prevencija zloupotrebe nevladinih organizacija i njihovih novčanih tokova, uz napomenu da se takve zloupotrebe koriste za “društvenu destrukciju, destabilizacije, čak i finansiranje terorističkih organizacija”.

Tekst predloženog Zakona o registru nevladinih organizacija ima 20 članova i odnosi se isključivo na nevladine organizacije koje dobijaju sredstva iz inostranstva i zabranjuje im se političko djelovanje, a distribucija njihovih promotivnih materijala će morati imati posebnu oznaku.

Sličan zakon se u Rusiji koristi za represiju nad nevladinim organizacijama i medijima i vremenom je postao inspiracija političarima u drugim zemljama, poput Gruzije. Dodik je ranije rekao da se zakon u Republici Srpskoj donosi po uzoru na SAD, ali aktivisti strahuju da će on biti korišten za diskriminaciju i targetiranje kao neprijatelja ali i sužavanje djelovanja.

“Nezavisni glasovi iz udruženja i mediji trebaju da budu utišani kroz diskriminaciju, stigmatizaciju i zadiranje u osnovna ljudska prava. To je prava namjera ovog zakona, a ne transparentnost. Ustvari, zanimljivo je da vlast traži od sviju transparentnost, a sama nije spremna za to”, kaže Žolja.

Udar na Transparency International

Iako se poziva na zakon iz SAD-a, Dodik se, prema mišljenju advokata Aleksandra Jokića, više oslanja na zakon u Rusiji iz 2012. godine.

“Koliko mi je poznato, ovakav zakon nemaju zemlje Evrope, a izvjesno je da nemaju ni SAD, na koje se pozivalo u procesu predlaganja”, kaže Jokić.

On objašnjava da bi zakon onemogućio nevladinim organizacijama da predlažu amandmane ili podzakonske akte koji bi trebalo da unaprijede život građana u Bosni i Hercegovini.

Slično smatraju i u Transparency Internationalu u Bosni i Hercegovini, organizaciji koja se već godinama nalazi pod velikim udarom političara zbog svojih analiza i istraživanja korupcije.

Ivana Korajlić, izvršna direktorica Transparencyja, kaže da organizacije koje se regularno finansiraju nemaju ništa protiv da se vrši kontrola finansija, te da se objavljuju ti izvještaji, jer organizacije već imaju i prema postojećim zakonima tu obavezu.

Pritisak na udruženja

“Svako od udruženja je obavezno podnositi finansijske izvještaje, kako APIF-u, tako i Ministarstvu pravde BiH, ili kako je već koje udruženje registrovano u zavisnosti od toga gdje je registrovano, i postoji mehanizam koji nadležne institucije mogu iskoristiti da kontrolišu finansiranje, uključujući Poresku upravu”, kaže Korajlić.

Upravo zato jer su kontrole već propisane u postojećim zakonima, Korajlić smatra da je stvarni cilj novog zakona pravljenje pritiska na udruženja, njihovo etiketiranje kao stranih agenata, da bi se ugasilo malo preostalih nezavisnih organizacija koje prate postupanje institucija u Republici Srpskoj.

“Ono što je u zakonu posebno sporno jeste zabrana takozvanog političkog djelovanja”, kaže Korajlić.

Ona podsjeća da je sličan pokušaj bio u ranijem nacrtu 2015. godine, kada je političko djelovanje postavljeno previše široko.

“Ne odnosi se to samo na udruženja koja eventualno podržavaju političke stranke, već se odnosi i na primjer klasične aktivnosti zagovaranja koje civilno društvo stalno radi, a koji se tiče razvoja politika, djelovanja prema institucijama, i to su čak naveli, institucijama Republike Srpske i predstavnika entitetu u institucijama BiH”, kaže Korajlić.

Dodaje i da je riječ o samo još jednoj aktivnosti koju su entitetske vlasti preduzele da stvore atmosferu da se za narodnog neprijatelja proglasi bilo koja osoba koja kritikuje rad domaćih vlasti.

Smanjivanje akrivnosti u RS-u

Uz političku dimenziju ovog zakona, pravnici smatraju spornim samu ustavnost teksta. Advokat Jokić smatra da se krše osnovni postulati prava i sloboda. On tvrdi da je smisao zakona neustavan odnosno protivan duhu demokratskih društava.

“Pored toga, sam tekst zakona i obaveze koje se nameću pojedinim udruženjima građana, samo po osnovu zemlje odakle dolaze donacije, predstavlja diskriminaciju i nejednako postupanje prema pravnim licima u Republici Srpskoj”, smatra Jokić.

Ukoliko se zakon usvoji, dodaje on, prema dosadašnjoj praksi bit će potrebno i do dvije godine da Ustavni sud Republike Srpske donese odluku o ustavnosti, a da se za to vrijeme mnoge organizacije mogu naći pod udarom vlasti.

“Ako primjena bude stroga, očekujem da će se mnoge nevladine organizacije, ali i mediji, odlučiti da smanje aktivnosti u Republici Srpskoj ili da skroz prestanu da djeluju i premjeste se u Federaciju, ili trajno prestanu sa radom. Mislim da je to i cilj ovakvog zakonskog teksta”, kaže Jokić.

Zakon i njegovi mogući negativni efekti privukli su pažnju i pravnih stručnjaka iz regije i Evrope.

Poznata hrvatska advokatica Vesna Alaburić navodi da zakonsko rješenje nije u skladu ni sa međunarodnim konvencijama.

Osude međunarodne zajednice

“Zakon o posebnom registru i javnosti rada neprofitnih organizacija, ako bude usvojen u predloženom tekstu, objektivno bi predstavljao atak na slobodu udruživanja u Republici Srpskoj i imao nesagledive štetne posljedice za civilno društvo u Republici Srpskoj. Takav zakon mogao bi biti i ozbiljna prepreka težnji Bosne i Hercegovine da postane članica Europske unije”, navodi Alaburić u podužoj analizi o namjeri da se nevladine organizacije proglase agentima stranog uticaja.

Skoro identičan stav u posljednjih nekoliko mjeseci iznijeli su predstavnici brojnih međunarodnih organizacija, od Venecijanske komisije, Delegacije Evropske unije u BiH, OSCE-a i drugih.

Prema jednom od 14 prioriteta za približavanje BiH Evropskoj uniji, vlasti su dužne osigurati poticajno okruženje za civilno društvo, posebno poštujući evropske standarde o slobodi udruživanja.

Šef Delegacije i specijalni predstavnik Unije u BiH Johann Sattler je, komentarišući inicijativu, rekao da je ona zajedno sa kriminalizacijom klevete u suprotnosti sa preporukama Evropske komisije za dodjelu kandidatskog statusa BiH i razumijevanja da će vlasti raditi na osam hitnih prioriteta.

U Misiji OSCE-a u BiH kažu da građani, aktivisti i novinari koji rade u Banjaluci zaslužuju bolje od trenutnih prijedloga zakona.

Vlasti RS ne odustaju

“Misija OSCE-a BiH, kao i druge izvršne strukture OSCE-a, kao što su Predstavništvo za slobodu medija i Kancelarija za demokratske institucije i ljudska prava, jako su zabrinute zbog neprijateljskih odnosa prema novinarima i javnom civilnom društvu u BiH”, kaže Brian Aggeler, šef Misije OSCE-a u BiH.

Dodaje da OSCE stoji uz civilni sektor u BiH i podržava njegovu “ključnu ulogu koju igra u jednom živahnom demokratskom društvu”.

“Predstavnici civilnog društva nam takođe govore da se osjećaju da su pod prijetnjom ovdje u Republici Srpskoj”, dodaje Aggeler.

Uprkos ovim pozivima i kritikama, čini se da vlasti Republike Srpske neće odustati od uvođenja zakona, pozivajući se na najave da bi neka vrsta sličnog zakona trebalo da bude usvojena na prostoru Evropske unije i SAD-a.

“Zakon o nevladinim organizacijama će biti usvojen”, rekao je Dodik još u martu ove godine i nastavio do danas ponavljati tu namjeru.

“To neće moći da zaustave stranci, pa ni sama EU. Republika Srpska je to pokušala 2018. godine, ali je od toga odustala nakon intervencija koje su bile snažne iz EU”, kazao je ranije Dodik.

Nakon još jedne krize vladajuće koalicije na državnom nivou u julu, Dodik je rekao da želi ubrzati usvajanje zakona iz evropskog paketa, ali nije javno izjavio da odustaje od zakona o agentima stranog uticaja.