Hoare: Prelazak na islam Bosance nije učinio manje evropskim

U vrijeme kada desnica jača širom Evrope, a mnogi političari simpatije glasača pokušavaju dobiti ističući kako u Evropu treba vratiti kršćanske vrijednosti, utjecajni britanski historičar Marko Attila Hoare kaže da vezivanje religije za geografska područja i nema prevelikog smisla u današnjem svijestu.

Barem u Evropi se većina ljudi ne identificira primarno na vjerskoj bazi, kaže Hoare u intervjuu za Al Jazeeru.

Marko Attila Hoare je autor više knjiga o historiji Bosne i Hercegovine, a radio je i kao  istraživač i svjedok-stručnjak Haškog tribunal.

Rekli ste da se nikada “ne bismo trebali prestati boriti da tolerancija bude iznad mržnje”. Je li Evropa danas neprijateljski nastrojena prema muslimanima, ili se samo radi o glasnoj manjini?

Evropska unija i većina vlada u Evropi danas nisu neprijateljske prema muslimanima i ne vide ih kao neprijatelje. Međutim, populistička desnica je izrazito islamofobna i takva je naročito od terorističkih napada 11. septembra 2001. godine. Pošto je ekstremno desničarski populizam jak širom Evrope, vodeći političari su pod pritiskom da se takmiče sa njime kako bi dobili glasove šovinista. Stoga, mnogi od njih prave ustupke šovinizmu, kao što je Emmanuel Macron uradio kada je stavio veto na dalji napredak Albanije i Sjeverne Makedonije u pristupanju EU i kada je opisao BiH kao „bombu koja otkucava“, ili Boris Johnson kada je uporedio muslimanke sa „poštanskim kutijama“.

Koliko je danas, u vrijeme globalizma, uopće realno zastupati tvrde stavove da je Evropa isključivo kršćanska, a, recimo, Bliski istok ekskluzivno muslimanski?

Iako je istina, historijski gledano, kako je jačanje osjećaja evropskog identiteta povezano sa kršćanstvom, nikada nije bila istinita tvrdnja kako je geografska Evropa bila isključivo kršćanska ili kako je Bliski istok bio isključivo muslimanski. Kršćanstvo je nastalo kao bliskoistočna religija, naravno, a koncept Evrope kao kontinenta potiče iz vremena prije rođenja kršćanstva. Tendencija da se kontinent Evrope i kršćanstvo povezuju zapravo potiče iz kasnog Srednjeg vijeka. No, kršćani i jevreji na Bliskom istoku žive hiljadama godina, a muslimani u Evropi skoro odmah nakon rođenja islama. Uvezivanje određenih religija sa određenim regijama ima malo smisla u doba nakon Prosvjetiteljstva gdje je, barem u Evropi, sekularizacija dominantna i većina ljudi se ne identificira primarno na vjerskoj bazi. Etničke i vjerske diverzifikacije Evrope posebno zbog migracija i globalizacije takva uvezivanja čine suvišnima.

Dugo istražujete historiju bosanskih muslimana. Vaša knjiga o ulozi bosanskih muslimana tokom Drugog svjetskog rata je izazvala veliku pažnju. Kako doživljavate prošlost a kako sadašnjost muslimana u BiH? Koliko su oni dio Evrope?

Bosanski muslimani su dio Evrope daleko duže nego što su zapravo muslimani. Oni su primarno potomci Bosanaca koji su prešli na islam nakon osmanskog osvajanja Bosne u 15. stoljeću. Bilo bi besmisleno reći kako je prelazak na islam Bosance učinio manje evropskim – to bi bilo isto kada bi rekli kako je prelazak na kršćanstvo (religiju koja je također došla sa Bliskog istoka) paganske Rimljane učinila manje evropskim. Jezici i vjere evropskih stanovnika su evolvirale i mijenjale se tokom stotina godina i taj proces će se nastaviti. Bosanski muslimani – Bošnjaci – su većinom sekularno nastrojeni i poput drugih evropskih naroda uključuju detaljno posvećene vjernike, umjereno posvećene vjernike i nevjernike. No, kultura i društvo bosanskih muslimana danas liči više onima u, na primjer, Njemačkoj ili Italiji nego što liče onima u Saudijskoj Arabiji ili Pakistanu. Samo ekstremisti ističu kako je razlika između kršćana i muslimana daleko važnija od svih drugih sličnosti. Na kraju priče, kršćanstvo i islam su obje abrahamske religije koje su više slične nego različite.

NATO je 1995. reagirao nakon genocida nad muslimanima u Srebrenici. Danas u Evropi postoje glasovi koji govore o opasnosti koja dolazi od strane muslimana u BiH. Izjava francuskog predsjednika Emmanuela Macrona o Bosni kao tempiranoj bombi iznenadila je mnoge? Kako je došlo do tog preokreta?

Jedna od najistaknutijih karakteristika moderne evropske politike je jačanje populističke ekstremne desnice, a to možemo povezati sa padanjem liberalizma i gubitkom vjere i povjerenja u liberalnu demokratiju kod mnogih Evropljana. Ovo je zbog propasti ovog pokreta da pruži ili očuva prosperitet mnogih Evropljana i propasti tradicionalnih društvenih i kulturnih veza i vrijednosti pod utjecajem radikalne liberalizacije i globalizacije; uz prisutnu nesigurnost koju dalje povećava demografski pad. Islamofobija je doživjela ogroman preporod širom svijeta nakon napada 9. septembra i populistički političari poput Marine Le Pen i Geerta Wildersa pokušavaju kapitalizirati na nezadovoljstvu ljudi i ohrabrivati islamofobiju i antiimigrantski rasizam kao sredstva osvajanja podrške. U međuvremenu je liberalno demokratski establišment u padu, čemu svjedoči izborna pobjeda Donalda Trumpa ili britansko glasanje za Brexit. U ovakvim okolnostima, političari poput Macrona mogu otkriti kako je politički pogodnije napustiti podršku velikom projektu euroatlantskih integracija u korist daleko uže nacionalističke politike koja je bliska islamofobnom populizmu i ksenofobiji.

Šta bosanski muslimani mogu naučiti od Jevreja po pitanju očuvanja sjećanja na genocid i sprječavanja historijskog revizionizma?

Jevreji su veoma posvećeni očuvanju sjećanja na Holokaust i borbi protiv negiranja Holokausta i to je osnaženo činjenicom kako je liberalno-demokratski poredak u Evropi i u svijetu postavljen pobjedom nad Nacizmom iz čega dobija svoju legitimnost. Međutim, Jevreji su međusobno podijeljeni o tome kako gledati na Holokaust: da li da se ističe jedinstvenost Holokausta i jevrejskog iskustva ili da li da se ističu sličnosti sa drugim žrtvama Nacizma i drugim genocidima (a da se uz to nikad ne negira jevrejska specifičnost u iskustvu sa genocidom). Bosanski muslimani iz jevrejskog iskustva mogu naučiti kako da balansiraju poštovanje jedinstvenosti vlastitog iskustva sa prihvatanjem sličnosti iskustava drugih naroda – na primjer, Albanaca na Kosovu. Također, Jevreji su iz svog historijskog iskustva naučili važnost jake države koja će ih u budućnosti štititi od budućih genocida i služiti im kao utočište za izbjeglice, gdje se također čuva sjećanje na genocid, i napravili su takvu državu: Izrael. Bosanski muslimani i to trebaju razmatrati.

Vrlo često se ruski utjecaj ističe kao opasnost po zapadni Balkan. Kakva su historijska iskustva po pitanju Rusije i zapadnog Balkana? Je li Evropskoj uniji mudro odustajati od ovog dijela Evrope?

Rusija je, naravno, dugo gledala na Balkan kao na jednu od svojih interesnih sfera i pokušavala se tamo širiti, i teritorijalno i kroz pomaganje država – klijenata. Ovo je kroz historiju imalo tragične posljedice; posebno treba istači rusku utrku na Balkanu i Bliskom istoku sa Austrougarskom i Njemačkom što je dovelo do Prvog svjetskog rata koje je bio užasan za Balkan i Evropu. Danas, ruski režim nastavlja tradicionalnu rusku politiku na Balkanu ali na posebno zloban način: promoviranjem sukoba s ciljem potkopavanja NATO-a i EU-a. EU stoga pravi užasnu grešku ukoliko napusti regiju i prepusti je ruskom utjecaju. Čak je i Staljin priznao kako Zapad (Velika Britanija) ima legitiman interes na Zapadnom Balkanu i stoga pristao na podjelu utjecaja tamo i oslobađanje od Nacizma na zapadnom dijelu Jugoslavije, uključujući i Bosnu, bilo je zbog dobijanja vojne podrške zapadnjačkih saveznika ali bez direktnog učešća sovjetskih trupa. Neuspjeh zapadnjačkog vodstva u vrijeme bosanskog genocida bio je užasan ne samo za bivšu Jugoslaviju već i za odnose u redovima Zapada. Putina ne bi zadovoljilo povlačenje Zapada sa Zapadnog Balkana, ali to bi mogao iskoristiti kao odskočnu dasku za dalje poticanje sukoba u ostatku Evrope. EU treba raditi na uključivanju svih zapadnobalkanskih država i to bi bila najbolja garancija protiv nestabilnosti, sukoba i ruskog stvaranja nereda.