Borba djece rođene nakon ratnog silovanja: Bez imena oca u formularima

Jelena Čajić nedavno je kod stomatologa ispunjavala obrazac za COVID-19. Kada je naišla na rubriku ime oca, prekrižila je i samoinicijativno napisala “ime jednog roditelja”.

“Ja svakako moram upisati majku”, kaže Jelena.

Ona je dijete rođeno poslije ratnog silovanja. Za Radio Slobodna Evropa (RSE) kaže da je činjenica, da se u većini formulara i dokumenata upisuje ime oca.

“Svaki put kad se nađete na nekom šalteru izloženi ste podsjećanju, pogledima i pitanjima nekih osoba kojima niste dužni ništa da objašnjavate. Nije nimalo ugodno. U više slučajeva me ljutilo. ‘Zašto me to pitate, šta se to vas tiče?’”, objašnjava ona.

Zbog takvih pitanja, kojima su ova djeca izložena 26 godina nakon rata u Bosni i Hercegovini (BiH) od ponedjeljka 31. maja svi obrasci i formulari službi u sastavu sarajevske Općine Stari Grad biće prilagođeni na način da se od korisnika više neće zahtijevati ime oca, nego ime jednog roditelja.

Da li će Stari Grad biti jedini?

Ta sarajevska opština prva je odgovorila na inicijativu “Ime jednog roditelja”, koju je prije dvije godine pokrenulo Udruženje “Zaboravljena djeca rata”, a kojom su od svih lokalnih zajednica u Federaciji Bosni i Hercegovini (BiH) tražili da formulare i obrasce prilagode na ovakav način.

U drugom bosanskohercegovačkom entitetu Republici Srpskoj, takva mogućnost već postoji.

Jelena vjeruje da će odluka sarajevske opštine za mnoge olakšati situaciju, te da će njihov primjer slijediti i ostale lokalne zajednice u Federaciji, poput Tuzle u kojoj ona živi.

A za takvo nešto postoje naznake, jer se Udruženju “Zaboravljena djeca rata”, javilo još nekoliko opština koje su spremne da učine isto. Među njima sarajevske opštine Centar, Novo Sarajevo, Ilidža, te opštine Maglaj, Bihać i Zavidovići.

Tome se nada i Ivana Barbara Cook, koja također živi u Tuzli. Za RSE kaže kako je to jedan veliki korak naprijed, koji trebaju slijediti i ostale opštine u Federaciji BiH.

Ivana je članica Udruženja “Zaboravljena djeca rata” i pripada još jednoj kategoriji djece koju okuplja ovo udruženje – djece rođene iz veza lokalnih žena sa pripadnicima međunarodnih mirovnih ili humanitarnih oganizacija koje su djelovale tokom rata u BiH.

“To je jedan poseban osjećaj kad ti na formularu nisi dužan da upišeš nečije ime za koje se ti ne osjećaš slobodno da ga upišeš. Ja se nikad nisam osjećala ni lagodno ni slobodno, ni sigurno, jer nikad nisam imala od strane oca neku vrstu zaštite kao od majke, pa da bih pisala njegovo ime na formular”, kaže Ivana.

Rubrika koju su ostavljali praznu

U Udruženju kažu kako je inicijativa „Ime jednog roditelja“ nastala kao rezultat dugogodišnje diskriminacije i ignorisanje jednoroditeljskih porodica kroz administrativu politiku.

Podsjećaju, kako svi u svim podacima koji se popunjavaju u školama, fakultetima, zdravstvenim ustanovama ili opštinama, a zahtijevaju identitet osobe, institucije proizvoljno traže da se doda „ime oca“,umjesto „ime jednog od roditelja i/ili staratelja/ke“.

Oni su, zbog toga, godinama tu rubriku morali ostavljati praznu, što je, kako kažu, dodatno retraumatiziralo djecu rođenu zbog rata, te prelazi granice privatnosti koja je zagarantovana svakom pojedincu.

“Cijeli život sam obilježena imenom koje je naudilo mojoj majci, cijeli život plaćam skupu cijenu za nešto što je neko drugi učinio. Nije bilo fer. A ovaj trenutak čekala sam svojih 27 godina, trenutak u kojem će ova država cijeniti ime moje majke, jer moja majka je heroina, ne samo moja”, napisala je na svom facebook profilu Ajna Jusić, predsjednica Udruženja “Zaboravljena djeca rata”, nakon odluke sarajevske opštine Stari Grad.

Ajna, čija je priča ispričana u igranom filmu “Grbavica” Jasmile Žbanić, koji se bavi problemom žena silovanih u ratu u BiH i djece rođene nakon silovanja, za RSE kaže da žele da pokažu društvu da se diskriminacija može pobijediti.

“Ali, da se ne može pobijediti samo slikanjem na društvenim mrežama, već da treba zaista da se aktivno posvetimo tom radu. Ovo smo radili i za sebe, i za druge ljude, ali najvažnije – za druge generacije”, dodaje ona.

Početak stvaranja djelimične ravnopravnosti

Činjenica da će ova djeca biti u prilici da upišu ime jednog roditelja u opštinskim formularima i dokumentima, prema njenim riječima, početak je stvaranja barem djelimične ravnopravnosti pristupa svim građanima i građankama BiH.

“Želimo ukazati da bez obzira što neko ne pripada našoj kategoriji da je jako važno da građanstvo zna da imaju pravo na privatnost i samim tim na uvođenje jednakih obrazaca koji podrazumijevaju ime jednog roditelja kao identifikacijsku stavku”, dodaje Ajna Jusić.

Od kada su dostupni novi formulari?

Opština Stari Grad će iz svih obrazaca, zahtjeva, molbi i drugog izbaciti rubriku “ime oca” i umjesto nje staviti “ime jednog roditelja”, kaže pomoćnica načelnika za odnose sa medijima Almedina Forča.

“Upravo kako bi se prekinulo sa diskriminacijom djece rođene kao posljedica ratnog silovanja. Ti formulari će već od ponedeljka (31. maja) biti u upotrebi u našoj šalter sali”, objašnjava ona za RSE.

Izmjena dokumenata u elektronskoj formi u toj opštini počela je 26. maja, a zakonskih prepreka da se odluka provede u djelo nije bilo.

Pokrećući inicijativu “Ime jednog roditelja”, Udruženje “Zaboravljena djeca rata” pozvalo se na pravo na izbor i privatnost, koji su zagarantovani kroz Opštu deklaraciju o ljudskim pravima i Evropskom Konvencijom za zaštitu ljudskih prava i temeljnih sloboda.

Također, prema dostupnim statutima opština na nivou Federacije BiH navodi se da će Opština u okviru samoupravnog djelokruga, a u skladu sa ustavom i zakonom, naročito osiguravati uslove i preduzimati sve potrebne mjere za dosljedno poštivanje i zaštitu ljudskih prava i sloboda.

Šta mogu opštine, a šta je nadležnost viših nivoa vlasti?

Ombudsmenka za ljudska prava Jasminka Džumhur kaže za RSE kako su svi formulari koje organi uprave koriste u svojim procedurama zasnovani na određenim zakonima i podzakonskim aktima.

Zakonom se, objašnjava ona, utvrđuju prava i procedure za ostvarivanje tih prava i ovlašćuje najčešće ministar ili drugo ovlašteno lice da donese podzakonske akte kojima bliže uređuje provedbu, uključujući i formulare koji se koriste.

Najveći broj zakona donosi se na državnom, odnosno entitetskom i kantonalnom nivou, dok se na nivou opština donose opštinske odluke.

Svi formulari koji proističu iz opštinskih odluka mogu, kako objašnjava, biti promijenjeni u dijelu koje se odnosi na označavanje jednog roditelja. Svi koji su propisani na osnovu zakona i podzakonskih akata viših nivoa vlasti, da bi se promijenili od lokalne zajednice, morao bi se promijeniti pravni osnov, dodaje.

“Naravno da posebno kod podnošenja zahtjeva navođenja jednog roditelja da se ne specificira da li je navođenje oca, odnosno navođenje majke, dovoljno je jednog roditelja, jeste u prilog građanina da može birati kojeg će roditelja navesti u obradi osobnih podataka”, objašnjava Džumhur.

Izmjene koje je donijela opština Stari Grad odnose se na formulare i obrasce koji su u nadležnosti opština, poput urbanističkih dozvola ili ostalih komunalnih pitanja, ali se ne odnose na promjene vezane za matične knjige.

Kada je riječ o o matičnim knjigama i drugim evidencijama, dodaje Džumhur, da bi došlo do promjene i unapređenja, moraju se mijenjati sistemski zakoni, prije svega Zakon o matičnim knjigama, zatim i Porodični zakon BiH.

“Mora se izvršiti jedna sveobuhvatna analiza, jer se ipak radi o zakonima kojima se uspostavlja identitet osobe, jer samo rođenje i upis u matičnu knjigu jeste davanje identiteta kroz davanje imena i unošenje ostalih osnovnih podataka – datuma i mjesta rođenja”, ističe Džumhur.

Kakvi su podaci UN-a o silovanjima u BiH?

U Zakonu o matičnim knjigama navodi se da se upisuju roditelji, a dalje u obrascima kažu majka i otac, budući da Porodični zakon BiH određuje da brak čine muškarac i žena.

“Znači, da bi došlo do promjena, moraju se, zaista, prije svega, promijeniti sistemski zakoni, a to sad otvara pitanja ostvarivanja prava istospolnih zajednica, a da bi se to uredilo, mora se donijeti zakon, tako da svaka parcijalna rješenja, bilo na nivou lokalne zajednice, posebno u dijelu matičnih knjiga, predstavljaju opasnost narušavanja dostignutog sistema”, kaže Džumhur.

Za Jelenu, Ivanu i Ajnu mali korak u borbi sa administrativnom diskriminacijom kojoj su bile izložene godinama, značajan je i vjeruju da se nakon njega mogu mijenjati i ostale diskriminirajuće zakonske odredbe.

Prema procjenama Ujedinjenih naroda u Bosni i Hercegovini je tokom rata silovano najmanje 20 hiljada žena i djevojaka. Tačan broj djece rođene nakon ratnog silovanja, niti djece koje su majke rodile nakon veza sa stranim vojjnicima i humanitarcima, ne postoji.