Kineske investicije u Srbiji: Veliki jaz između obećanog i realizovanog

Iako se zvaničnici u Srbiji hvale vrtoglavim ciframa kineskog ulaganja, zvanični podaci pokazuju da su cifre sa terena daleko manje. Investicije Narodne Republike Kine, prema podacima Narodne banke u Srbiji, u proteklih deset godina ukupno iznose 1,6 milijardi eura, što je svega deseti dio onoga što najviši zvaničnici u Srbiji u svojim izjavama navode kao kineske investicije, piše Radio Slobodna Evropa.

“Ukupno kineske investicije u projekte koji su već realizovani, na kojima se radi i koji se planiraju, dostigle 10 milijardi eura”, navela je u izjavi za medije 11. aprila 2019. premijerka Srbije Ana Brnabić, nakon sastanka sa kineskim premijerom Li Kećangom u okviru samita zemalja centralne i istočne Evrope i Kine u Dubrovniku.

Na realizovane investicije, od toga, prema podacima Narodne banke Srbije, koje je Radio Slobodna Evropa (RSE) dobio na upit, otpada svega nešto više od milijardu i po eura. Strane direktne investicije podrazumjevaju ulaganje novca (kapitala) preduzeća jedne zemlje u preduzeće druge zemlje. Strani investitor ulaganjem stiče pravo da kontroliše i upravlja preduzećem u koje je uložio novac.

Na osnovu čega je predsjednica Vlade Srbije iznijela podatak o kineskim investicijama vrijednim više od 10 milijardi i o kojim investicijama je riječ – pitanja su na koja RSE nije dobio odgovor od kabineta premijerke do objavljivanja ovog teksta.

I dok je nivo realizovanih kineskih investicija, odnosno stranih direktnih ulaganja, u Srbiju poznat, podaci o tome koliko je koja kineska kompanija investirala u Srbiji nisu dostupni javnosti. Taj podatak nemoguće je dobiti od Narodne banke Srbije, koja ne objavljuje podatke o pojedinačnim investicijama iz Kine, već samo zbirno.

‘Skromne i ispod očekivanog nivoa’

Investicije Kine u Srbiju u porastu su od 2016. godine, na šta ukazuju podaci Narodne banke Srbije. Čak 90 odsto investicija realizovano je u periodu od 2016. do 2019, pokazuju podaci NBS. Međutim, ni taj porast ne može da sakrije činjenicu da su realizovane investicije daleko od onog što je najavljeno.

„Ono što je karakteristika je to da ih ima mnogo manje no što smo mi očekivali, no što su oni najavljivali, bilo sa stanovništva pompeznosti tih najava, bilo sa stanovišta nivoa ukupnih političkih odnosa, bilo sa stanovišta davanja značaja Kini kao ekonomskom partneru“, navodi u izjavi za RSE Dragana Mitrović, profesorka na Fakultetu političkih nauka u Beogradu i direktorka Instituta za azijske studije.

Ona pojašnjava da je to karakteristično uopšte za kineske investicije u 17 država Centralne i Jugoistočne Evrope u okviru Inicijative „Pojas i put“.

„Ovakvo ekonomsko prisustvo Kine, osim onog koji je daleko dominantniji kao prisustvo Kine kao trgovačke supersile, gdje ona sa svim ovim zemljama pa i sa Srbijom, ima trgovinski suficit nevjerovatno disproporcionalan obimu trgovinske razmjene je da Kina kroz investicije želi da pojača svoj značaj kao ekonomskog partnera“, objašnjava Mitrović.

Na osnovu baze podataka Narodne banke Srbije vidi se da su investicije iz Kine u 2019. u ukupnom iznosu od 321,8 miliona eura činile osam odsto od ukupnih investicija svih država u Srbiju (3,8 milijardi eura). Primjera radi, u 2019. EU je u Srbiju investirala 3,2 milijarde eura, što je gotovo 85 odsto svih investicija u Srbiju u prethodnoj godini.

Upravo od 2016. Kina jača svoje prisustvo u regionu Zapadnog Balkana, a prema publikaciji o saradnji Kine sa državama Centralne i Istočne Evrope (17+1) koja odnose Kine i 17 zemalja te regije analizira kroz tri odvojena područja – političko, ekonomsko i društveno – “Srbija se može shvatiti kao zemlja sa najintenzivnijom saradnjom sa Kinom od svih balkanskih država”. Publikacija je objavljena u aprilu 2020. na sajtu “Posmatrači Kine u Centralnoj i Istočnoj Evropi” (CHOICE) – međunarodnom konzorcijumu stručnjaka koji analiziraju uticaj Kine u tim regijama.

Ekonomska saradnja Srbije sa Kinom ne može se odvojiti od političke saradnje, navodi u razgovoru za RSE Stefan Vladisavljev jedan od autora publikacije i programski asistent u nevladinom Beogradskom fondu za političku izuzetnost (BFPI).

„Srbija kao država kandidat još uvijek nema usvojen skrining mehanizam koji ocjenjuje pravi uticaj stranih direktnih investicija koji je od 2019. godine postao obaveza za sve države članice EU, što negdje otvara mogućnost da se i kroz same investicije širi ne samo ekonomski uticaj, već i politički uticaj“, pojašnjava Vladisavljev.

Tri najveće investicije Kine u Srbiji

Prema podacima kojima raspolaže Razvojna agencija Srbije, a koje je dostavila na upit RSE, ovo su tri najveće kineske investicije u Srbiji do septembra 2019. godine.

Basen Bor jedna je od tri najveće kineske infesticije u Srbiji
(FOTO slobodnaevropa.org/

„Zijin Mining“ – Rudarsko-topioničarski basen Bor. U septembru 2018. Vlada Srbije potpisala je Sporazum o strateškom partnerstvu sa kineskom kompanijom „Zijin Mining Group Limited“. Kineska kompanija je za 350 miliona američkih dolara postala vlasnik 63 odsto RTB-a Bor, a obavezala se i na otplatu 200 miliona dolara dugova najveće srpske rudarske kompanije. Obavezujući poslovni plan Ziđina podrazumevao je 1,26 milijardi dolara investicija do 2024. godine. Koliko je od toga realizovano, javnosti nije poznato.

„Shandong Linlong“ fabrika za proizvodnju automobilskih guma – Zrenjanin. U avgustu 2018. potpisan je sporazum o izgradnji fabrike guma kineske kompanije “Shandong Linglong” u Zrenjaninu. Direktor kineske kompanije Ven Vang tada je izjavio da se radi o investiciji vrednoj 800 miliona eura i da će fabrika zapošljavati 1.200 radnika. Fabrika još nije završena, a koliko je od te sume zaista realizovano, nije poznato. Država je kineskom investitoru besplatno ustupila građevinsko zemljište za izgradnju fabrike.

„HBIS Grupa“ – Željezara Smederevo Tadašnji Hestil, današnja HBIS Grupa 2016. za 46 miliona eura kupuje dio imovine željezare u Smederevu. Tada je najavljena investicija od dodatnih 300 miliona eura. Koliko je od tog iznosa realizovano ni danas nije poznato, a odgovor na to pitanje Radiju Slobodna Evropa nisu dostavili ni kompanija HBIS grupa, ni Narodna banka Srbije, koja navodi da zbog načela statističke povjerljivosti, taj podatak ne može da objavi. Željezara u Smederevu zapošljava oko 5.000 radnika.

Kineske investicije, smatra Vladisavljev, ne razlikuju se od investicija drugih zemalja koje su iz određenih razloga upitne:

„Upitan je ukupan iznos tih investicija, upitan je način na koji se zapravo sklapaju ti sporazumi, međutim, ne bih to samo ograničio na kompanije koje dolaze iz Kine. Mi smo imali upitne privatizacije i upitne strane direktne investicije iz nekih drugih država, bilo da se radi o državama koje su poput Ujedinjenih Arapskih Emirata, ali smo čak imali neuspješne privatizacije i strane direktne investicije i iz nekih evropskih država u prošlosti“.

Šta je dobit Srbije, a šta Kine?

Da bi privukla strane investitore i iz drugih država, ne samo iz Kine, Srbija je spremna na davanje subvencija, pa i na ustupanje zemljišta za takozvane grinfild investicije (podrazumjevaju da posao počinje ispočetka, bez prethodne infrastrukture, poslovnih prostora i radnika).

„Opšta unutrašnja politika Srbije jeste da na taj način podstiče dolazak stranih investitora koji će omogućiti otvaranje novih radnih mjesta i koji će pospješiti ekonomski razvoj. Ono što je činjenica jeste da su ti poslovi često manuelni poslovi u oblasti čak i prljavih industrija, da su poslovi koji negdje posredno dovode i ugrožavanja životne sredine, često to nisu visoko plaćeni poslova, niti poslova za visoko kvalifikovanu radnu snagu“, navodi Vladisavljev.

Ipak, ove investicije dovode do novih radnih mesta, samim tim predstavljaju korist za Srbiju, dodaje on.

„Na taj način se obezbjedi niža stopa nezaposlenosti, obezbjedi se određena vrsta socijalnog mira, jer imate porodice koje će imati jednu ili dvije plate koje će doći u kuću i ono što jeste neki krajnji rezultat jeste i politička promocija.“

Kina, sa druge strane – postaje bliža evropskom tržištu.

„Ukoliko se radi o kompaniji koja proizvodi automobilske gume poput Shandong Linlonga u Zrenjaninu, put do evropskog tržišta će biti mnogo kraći. To njima dodatno olakšava posao i smanjuje određene troškove poslovanja, poput transporta. Zatim, Srbija ima status države kandidata za članstvo u EU, što znači da će te države imati dobru početnu poziciju ukoliko Srbija postane dio EU u nekom bližem ili daljem vremenskom periodu“, pojašnjava Vladisavljev.

Zajmovi kao preteča investicija

Uprkos tome što je prisustvo Kine u Srbiji postalo vidljivije za vrijeme vlasti Srpske napredne stranke, na čijem je čelu aktuelni predsjednik države Aleksandar Vučić, kroz investicije i mnogo više kroz kineske zajmove za infrastrukturne projekte, kamen temeljac za saradnju dvije države postavljen je još 2009. tokom Vlade predvođene Mirkom Cvetkovićem, koju su činile Demokratska stranka i Socijalistička partija Srbije.

Bivši kineski predsednik Hu Đitntao i tadašnji predsednik Srbije Boris Tadić u Pekingu, u avgustu 2009, kada je potpisan sporazum

Riječ je o međunarodnom Sporazumu o ekonomskoj i tehničkoj saradnji u oblasti infrastrukture koji su Vlade dvije zemlje potpisale 20. avgusta 2009. u Pekingu, u Kini.

„Kao međunarodni sporazum koji je ratifikovan u parlamentu RS, taj sporazum ima veću pravnu vrijednost od svakog domaćeg zakona i od domaćeg zakonodavstva tako da to na neki način omogućava da se poprilično slobodno potpisuju preferencijalni finansijski ugovori sa Kinom“.

Ti preferencijalni ugovori koji podrazumjevaju uzimanje kredita od Kine, kojim će Srbija finansirati infrastrukturne projekte, dok će radove izvoditi kineske kompanije i radnici, poput mosta preko Dunava koji spaja Zemun i Borču (delove Beograda), došli su prije direktnih investicija. Riječ je o dvije potpuno različite stvari u svjetlu koristi koju Srbija ostvaruje saradnjom sa Kinom, naglašava Vladisavljev.

Krediti nisu isto što i investicije

„Postoji velika razlika između stranih direktnih investicija i kredita odnosno zajmova koji se dobijaju za implementaciju infrastrukturnih projekata. Kada govorimo o stranim direktnim investicijama, one su često benefit za Srbiju, one predstavljaju konkretnu dobit u platnom bilansu Srbije, dok preferencijalni zajmovi to nisu“, navodi Vladisavljev.

Prema njegovim riječima, ovaj način poslovanja karakterističan je za Kinu, ali na kraju projekte poput Mosta Zemun-Borča ili pruge Beograd-Budmpešta plaćaju građani Srbije, a ne Kina.

Na kraju, kaže Stefan Vladisavljev, projekte poput Mosta Zemun-Borča (na fotografiji svečanost puštanja u promet mosta) ili pruge Beograd-Budmpešta plaćaju građani Srbije, a ne Kina.

„Ukoliko postoji dobra politička saradnja recimo između Srbije i Kine, to znači da će ovi projekti često biti ispromovisani, često biti i pogrešno predstavljeni kao strane direktne investicije. Međutim, oni to zapravo nisu“, navodi Vladosavljev i dodaje:

„Oni predstavljaju opterećenje za budžet Republike Srbije. Biće plaćeni iz budžeta i nakon toga to neće biti Kineski most preko Dunava koji povezuje Zemun i Borču, to će biti simbol saradnje sa Kinom, ali to će biti most koji je u potpunosti isplaćen novcem građana Srbije.“

Ugovori o kreditima koje Srbija uzima od Kine dostupni su javnosti. Međutim, ono što je kod njih sporno jeste upravo direktna pogodba sa Kinom, bez tendera, a drugi ponuđači se ni ne uzimaju u obzir.

Saradnja sa Kinom prepreka na putu ka EU

Vladisavljev ukazuje i na razlike u spoljnoj politici Srbije i EU. On, međutim, upozorava da će to morati da se promijeni.

„Dakle, u jednom trenutku ćemo imati situaciju da ćemo morati politički ili da se u potpunosti posvetimo EU ili da nastavimo da pružamo podršku Kini i taj trenutak može biti preloman za dalji razvoj odnosa, kako sa Kinom, tako i za dalji proces evropskih integracija i potencijalno članstvo Srbije u EU“, zaključuje Vladisavljev.

Za sada Srbija nije u obavezi da ima usklađenu politiku sa zvaničnim Briselom, ali je stepen usaglašenosti Srbije sa spoljnopolitičkim deklaracijama EU nizak. Jedan od posljednjih primjera različitih stavova Srbije i EU jeste deklaracija kojom se Srbija svrstala u red zemalja koje su podržale tretman Ujgura u Kini.

Srbija je takođe podržala Kinu i kada je riječ o njenoj politici prema Hong Kongu.

Peking Srbiju doživljava kao dio svoje inicijative “Pojas i put”, što je izraz za globalnu strategiju razvoja infrastrukture koju je kineska vlada usvojila 2013. godine za ulaganje u gotovo 70 zemalja i međunarodnih organizacija. Projekat je vrijedan milijarde američkih dolara sa ciljem da se poboljša veza između Azije, Evrope i Afrike. Smatra se ključnim dijelom spoljne politike kineskog predsjednika Si Đinpinga. Inicijativa se među pojedinim državama na Zapadu smatra i pokušajem Kine da ostvari politički uticaj u regionu Centralne i Istočne Evrope.